Ομιλία Γαβριήλ Σακελλαρίδη στην εκδήλωση της Ανοιχτής Πόλης με τίτλο:
«Πολιτισμός σε κρίση ή πολιτισμός απέναντι στην κρίση;»
Θέλω κατ’ αρχήν να σας ευχαριστήσω όλες και όλους για την ανταπόκρισή σας στην πρόσκλησή μας.
Δεν μπορούμε να μιλάμε για πολιτισμό, οριοθετώντας τον ως ένα ξεχωριστό κομμάτι της κοινωνικής ζωής, απομονωμένο από την υπόλοιπη κοινωνία. Ο χώρος του πολιτισμού δεν είναι ένας υπερβατικός τόπος που κατοικείται μόνο από τα έργα και τους ανθρώπους που τα δημιουργούν, τα μελετούν, τα σχολιάζουν ή τα απολαμβάνουν, με επάρκεια γνώσης και ευαισθησίας. Αντίθετα, ο πολιτισμός και η τέχνη αποτελούν μέρος μιας ευρύτερης διαδικασίας στην οποία μετέχουμε όλοι. Δεν μπορούμε να αγνοούμε ότι οι αντιθέσεις, οι αντιπαραθέσεις και οι αντιφάσεις των άλλων πεδίων, του πολιτικού, του οικονομικού, του ακαδημαϊκού, έχουν την αντανάκλασή τους και στο πολιτιστικό πεδίο. Δεν μπορούμε να μιλάμε για πολιτισμό χωρίς να μιλάμε για πολιτική.
Δεν μπορούμε να μιλάμε για πολιτισμό χωρίς να τον αναγνωρίζουμε και να τον αναζητούμε στην καθημερινότητα κάθε πολίτη, στην ποιότητα της ζωής του, στον τρόπο που συνομιλεί με τους άλλους και συμμετέχει στην κοινότητα.
Ο πολιτισμός είναι ένα από τα πιο ισχυρά συνεκτικά υλικά της κοινωνίας. Είναι παιδεία και εκπαίδευση. Είναι γνώση, καλλιέργεια της σκέψης, της κρίσης, της ευαισθησίας. Είναι μαθητεία δημοκρατίας.
Ο πολιτισμός είναι επίσης μια οικονομική δραστηριότητα, διαφορετική ίσως από άλλες, πιο αγοραίες, εκφάνσεις της οικονομικής ζωής, Έχει τους δικούς του κανόνες, αλλά παρ’ όλα αυτά είναι και οικονομία, που αφορά όσους συμμετέχουν στο πολιτιστικό πεδίο. Και προσθέτει αξία – όχι βέβαια μόνο οικονομική, σε ολόκληρη την πόλη.
Και φυσικά ο πολιτισμός είναι ταυτοχρόνως κληρονομιά και σύγχρονη δημιουργία. Έργα τέχνης και λόγου που υπερβαίνουν τοπικά και χρονικά σύνορα.
Πριν από τριάμισι χρόνια περίπου, ο κ. Καμίνης υποσχόταν στους ανθρώπους του πολιτισμού μια Αθήνα σαν τις μεγάλες πρωτεύουσες της Ευρώπης. Το Παρίσι, το Λονδίνο, τη Βαρκελώνη. Κατά τη διάρκεια της θητείας του, η πόλη γνώρισε τη μεγαλύτερη ανθρωπιστική κρίση των τελευταίων χρόνων και ο πολιτισμός βίωσε κι αυτός τις συνέπειές της. Όμως, το πρόβλημα δεν είναι μόνο ότι το κοσμοπολίτικο όραμά του δεν πραγματοποιήθηκε, αλλά ότι το όραμα αυτό εξαρχής ήταν ελιτίστικο. Αγνοούσε ένα μεγάλο κομμάτι του ανθρώπινου και πολιτιστικού δυναμικού, και απαξίωνε τις ιδιαιτερότητες της πόλης, την ιδιοπροσωπία της, την ειδική συγκυρία που γεννούσε νέες ανάγκες και νέες δυνατότητες.
Η βαθιά κρίση των τελευταίων χρόνων δεν θα μπορούσε να μην έχει αγγίξει, να μην έχει αφήσει τα ίχνη της και στον πολιτισμό. Πρόκειται εξάλλου για μια κρίση πολύπλευρη, οικονομική, πολιτική, κοινωνική, και γιατί όχι πολιτισμική και πολιτιστική. Αυτήν τη συνθήκη προσπαθούμε να συνοψίσουμε και στον τίτλο αυτής της εκδήλωσης: Πολιτισμός σε κρίση ή πολιτισμός απέναντι στην κρίση;
Πρώτη μας μέριμνα είναι να σταθούμε στο ερώτημα πριν επιχειρήσουμε να σκιαγραφήσουμε απαντήσεις και να προτείνουμε λύσεις.
Η κρίση ήρθε και σάρωσε τον χώρο της τέχνης και του πολιτισμού όπως σάρωσε όλη την κοινωνία. Ακόμη περισσότερο, στο βαθμό που ο πολιτισμός θεωρούνταν ήδη πολυτέλεια. Αν δεχτούμε πως, στην προηγούμενη περίοδο, παρά τις παθογένειες στον τρόπο διαχείρισης του πολιτισμού από τις δημόσιες πολιτικές, και παρά την εμπορευματοποίηση μεγάλου μέρους της πολιτιστικής παραγωγής, είχε αρχίσει να διαμορφώνεται σε όλες τις τέχνες ένα ενδιαφέρον και πλούσιο πολιτιστικό τοπίο, η κρίση εξαφάνισε πολλές από τις προσπάθειες αυτές και οδήγησε άλλες σε μαρασμό.
Το βασικό χαρακτηριστικό του πολιτιστικού τοπίου σήμερα είναι η απόσυρση του κράτους και ευρύτερα του δημοσίου. Δεν είναι μόνο ότι μεγάλες δομές, μουσεία και αρχαιολογικοί χώροι, μεγάλοι καλλιτεχνικοί οργανισμοί, βιβλιοθήκες, κεντρικοί θεσμοί χάραξης πολιτιστικής πολιτικής κλείνουν, συγχωνεύονται ή συνεχίζουν τη λειτουργία τους υποχρηματοδοτούμενοι, υποστελεχωμένοι, με πετσοκομμένους προϋπολογισμούς. Είναι ότι έχουν ανατραπεί τρόποι και αξίες που θεωρούνταν μέχρι πρόσφατα δεδομένοι για ένα σύγχρονο δημοκρατικό κράτος. Κεντρική κυβέρνηση και τοπική αυτοδιοίκηση έχουν παραιτηθεί σχεδόν από την υποχρέωσή τους να στηρίζουν υλικά τις τέχνες και τον πολιτισμό αλλά και να εξασφαλίζουν σε κάθε πολίτη την πρόσβαση στα πολιτιστικά αγαθά.
Αυτή η απόσυρση αφήνει όλο και μεγαλύτερο μέρος του πεδίου ελεύθερο στους ιδιώτες, και δη στους μεγάλους παίκτες, είτε πρόκειται για μεγάλες ιδιωτικές επιχειρήσεις της πολιτιστικής βιομηχανίες, είτε για τα ιδρύματα που κάνουν σήμερα ηγεμονικά την εμφάνισή τους στο χώρο του πολιτισμού. Το δημόσιο σε όλες τις μορφές του παραδίδει τα κλειδιά της πολιτιστικής πολιτικής στον ιδιωτικό τομέα, χωρίς καν να φροντίζει να θέσει το πλαίσιο των παρεμβάσεών του και να καθοδηγεί τις πρωτοβουλίες του σε σχέση με τις ανάγκες της κοινωνίας. Δεν μας παραξενεύει το γεγονός – παρόμοια κατάσταση επικρατεί και σε άλλους τομείς της κοινωνικής και οικονομικής ζωής. Ωστόσο η συρρίκνωση του δημοσίου και η ηγεμονία του ιδιωτικού υπονομεύει τη δημοκρατία, την ισότητα, και υποβαθμίζει τον παιδευτικό ρόλο του πολιτισμού μέσα στην κοινωνία. Δεν είμαστε σε καμία περίπτωση αντίθετοι στην ιδιωτική πρωτοβουλία στο χώρο των τεχνών και του πολιτισμού. Θεωρούμε ωστόσο κρίσιμο η δημόσια πολιτική, που συστατικά έχει διαφορετικούς στόχους και εξυπηρετεί ευρύτερες ανάγκες, να θέτει το πλαίσιο και να λειτουργεί ως αντίβαρο, εξασφαλίζοντας ίσες ευκαιρίες πρόσβασης τόσο στη δημιουργία όσο και στο πολιτιστικό προϊόν.
Την ίδια στιγμή όμως παρατηρούμε μια πολιτιστική άνθιση, παρά τις δυσχέρειες και τα φτωχά μέσα. Η κρίση δεν είναι μόνο τροχοπέδη αλλά και πηγή έμπνευσης για τους καλλιτέχνες. Οι νέες συνθήκες δημιουργούν νέες ανάγκες συνάντησης, συμμετοχής, δημιουργίας. Νέοι μικροί χώροι δημιουργούνται. Νέες ομάδες δραστηριοποιούνται, με πενιχρά μέσα και μεγάλες δυσκολίες, αλλά και με την επιθυμία να παρέμβουν στο παρόν, και να απαντήσουν στα ερωτήματα της εποχής. Συνεργατικές ή αυτοδιαχειριζόμενες πρωτοβουλίες, θραυσματικές δράσεις, νομαδικές παρεμβάσεις αξιοποιούν εγκαταλελειμμένα κτίρια, δημόσιους χώρους, ακόμα και σπίτια ή διαμερίσματα. Αλλάζουν συχνά τόσο τα μέσα όσο και τους τρόπους παραγωγής πολιτισμού. Οι νέες αυτές μορφές στέκονται απέναντι στην κρίση, την εννοιολογούν, την περιγράφουν, την ερμηνεύουν, τη μεταστοιχειώνουν. Και ζητούν τη στήριξή μας.
Μπορεί η τοπική αυτοδιοίκηση να παρέμβει και να στηρίξει τον πολιτισμό μέσα στις συνθήκες που μόλις περιγράψαμε; Υπάρχουν περιθώρια να δημιουργήσουμε ως νέα δημοτική αρχή τις συνθήκες εκείνες που θα κάνουν την Αθήνα εστία πολιτισμού; Η απάντησή μας είναι θετική.
Πρώτον, γιατί θεωρούμε την τοπική αυτοδιοίκηση τον κατεξοχήν θεσμό που μπορεί να σχεδιάσει και να υλοποιήσει μια πολιτιστική πολιτική βασισμένη στις τοπικές και τις κοινωνικές ανάγκες. Να αξιοποιήσει το τοπικό δυναμικό και να λειτουργήσει πιο τολμηρά και καινοτόμα από την κεντρική πολιτική.
Δεύτερον, γιατί πιστεύουμε ότι η πολιτική βούληση και ο κατάλληλος σχεδιασμός μπορούν να δημιουργήσουν, με μικρό κόστος και στοχευμένες παρεμβάσεις, μια νέα κατάσταση στην πόλη. Να συμβάλει ώστε να φτάσει ο πολιτισμός σε κάθε γειτονιά, σε κάθε κοινωνική ομάδα, χωρίς κανέναν αποκλεισμό.
Και τέλος, γιατί το απαιτεί ο χαρακτήρας της ίδιας της Αθήνας, μιας πόλης με τεράστια πολιτιστική κληρονομιά, η οποία αποτελεί και σήμα κατατεθέν της, στην οποία, ταυτοχρόνως, είναι συγκεντρωμένες, καλώς ή κακώς, οι περισσότερες δημιουργικές δυνάμεις της χώρας.
Στόχος μας είναι να κάνουμε την Αθήνα μια ζωντανή πόλη της πολιτιστικής δημιουργίας. Να αξιοποιήσουμε όλο της το δυναμικό, συνδέοντάς το τόσο με την τουριστική όσο και γενικότερα με την οικονομική της ανάπτυξη.
Η βούληση αυτή μπορεί να αρθρωθεί στους εξής άξονες:
- Ο πρώτος άξονας είναι η αξιοποίηση των εποπτευόμενων πολιτιστικών οργανισμών του Δήμου, που μέχρι σήμερα υπολειτουργούν και αφήνουν μεγάλο μέρος των υποδομών τους ανεκμετάλλευτο. Χώροι όπως η Τεχνόπολη, το Πολιτιστικό Κέντρο «Μελίνα Μερκούρη», η Δημοτική Πινακοθήκη, αξιοποιούνται ελάχιστα από τον ίδιο το Δήμο, ενώ μπορούν να φιλοξενήσουν μια πλούσια πολιτιστική δραστηριότητα και τις πιο κεντρικές παρεμβάσεις. Άλλο χώροι, όπως η Δημοτική Βιβλιοθήκη, έχουν υποτονική παρουσία, που δεν αντιστοιχεί σε καμία περίπτωση στην πρωτεύουσα ενός σύγχρονου κράτους. Τα Πολιτιστικά Κέντρα στις γειτονιές είναι σχεδόν άγνωστα στους δημότες, αφού η πολιτική υποτάσσεται σε μια συγκεντρωτική λογική που περιορίζεται στο κέντρο της πόλης.
- Ο δεύτερος άξονας είναι οι συνέργειες με κεντρικούς πολιτιστικούς φορείς της πόλης αλλά και ιδιωτικά ιδρύματα, πάντα όμως με τον Δήμο να θέτει το πλαίσιο της συνεργασίας, με βάση τις κοινωνικές ανάγκες των δημοτών. Κύριος στόχος είναι η διάχυση των πολιτιστικών δραστηριοτήτων σε όλη την πόλη και το άνοιγμά τους σε ένα κοινό που δεν φτάνει εύκολα στους κεντρικούς χώρους πολιτισμού. Για παράδειγμα, μια στενότερη συνεργασία με το Φεστιβάλ Αθηνών, θα μπορούσε να αξιοποιήσει δημοτικούς χώρους πολιτισμού, αλλά και το δημόσιο χώρο γενικότερα, έτσι ώστε να προσεγγίσει ένα νέο κοινό.
- Τρίτος άξονας είναι η επανοικειοποίηση της πόλης μέσα από δράσεις πολιτισμού. Θα πρέπει να επινοήσουμε νέους τρόπους, ώστε οι δημότες να γνωρίσουν την πόλη τους και να την αγαπήσουν, αλλά και οι επισκέπτες να έχουν τη δυνατότητα νέων διαδρομών, ώστε να έρθουν σε επαφή με τα διαφορετικά πρόσωπά της πόλης. Ήδη στην Αθήνα δραστηριοποιούνται ομάδες προφορικής ιστορίας, ή εναλλακτικών θεματικών ξεναγήσεων. Κάποιες από αυτές τις εντάξαμε ήδη πιλοτικά στο προεκλογικό μας πρόγραμμα, και στόχος μας είναι να τις στηρίξουμε και να τις εμπλουτίσουμε στο μέλλον.
- Τέταρτος άξονας είναι η στήριξη του πολιτισμού σε κάθε γειτονιά της Αθήνας. Η ενθάρρυνση όλων των δημοτών να συμμετέχουν είτε μέσα από εκπαιδευτικές διαδικασίες, είτε μέσα από πολιτιστικές δράσεις ανοιχτές σε όλους, με σκοπό την ενδυνάμωση του κοινωνικού ιστού, την αξιοποίηση του πολυπολιτισμικού δυναμικού της πόλης, την καλύτερη ένταξη των μεταναστών στην κοινωνική ζωή, την αλληλεπίδραση διαφορετικών πολιτιστικών παραδόσεων. Ο πολιτισμός στις γειτονιές, με το ζωντάνεμα των τοπικών πολιτιστικών κέντρων, την αξιοποίηση δημοτικών κτιρίων και του δημόσιου χώρου γενικότερα, μπορεί να λειτουργήσει όχι μόνο ως αντίβαρο στην βαθιά οικονομική κρίση, αλλά και ως ανάχωμα στην εξάπλωση του φασισμού και του ρατσισμού στην πόλη. Οδηγός για μας θα είναι, μεταξύ άλλων, και το παράδειγμα πολλών ελεύθερων αυτοδιαχειριζόμενων χώρων που έχουν αναπτύξει ήδη πλούσια δραστηριότητα, και τους οποίους δεσμευόμαστε να στηρίξουμε, σεβόμενοι απολύτως την αυτονομία τους. Σε αντίθεση με τη σημερινή δημοτική αρχή, που έχει στο παθητικό της το κλείσιμο της Αγοράς της Κυψέλης και που δεν κατάφερε να στηρίξει ικανοποιητικά το απειλούμενο από το ΤΑΙΠΕΔ Εμπρός.
- Πέμπτος άξονας είναι η στήριξη με κάθε τρόπο της καλλιτεχνικής δημιουργίας των νέων. Στόχος μας είναι να προσφέρουμε υλική στήριξη σε νεανικές ομάδες μέσω της παροχής κτιριακών και τεχνικών υποδομών του Δήμου, τόσο για την προετοιμασία όσο και για την παρουσίαση των έργων τους. Ως αντίβαρο σε έναν πολιτισμό που οργανώνεται και προτείνεται από τα πάνω, θεωρούμε κεντρικό στοιχείο της δικής μας πολιτικής πρότασης τη δημιουργία που θα προέρχεται από τα κάτω. Από την διάδραση και τη συνεργασία στο επίπεδο της κοινωνίας, από τη διευκόλυνση της εισόδου νέων δρώντων στο πολιτιστικό πεδίο. Θέλουμε η Αθήνα να λειτουργήσει σαν ένα φυτώριο όπου θα αναδυθούν νέες δημιουργικές φωνές, νέες καλλιτεχνικές μορφές, που θα διαμορφώσουν το αύριο της πόλης και θα γίνουν σήμερα το πιο ισχυρό στοιχείο της ταυτότητάς της. Αυτό το πρόσωπο είναι και το πρόσωπο της πόλης που θέλουμε να προβάλλουμε προς τα έξω, σε μια περίοδο που το διεθνές ενδιαφέρον είναι στραμμένο προς την Ελλάδα και ακόμη περισσότερο προς την Αθήνα.
- Έκτος άξονας είναι η ανάδειξη του πολιτισμού σε συνδυασμό με τον τουρισμό. Όχι με βάση την ξεπερασμένη αρχαιολατρία και το φολκλόρ, αλλά προβάλλοντας με νέους τρόπους τα πολλά πρόσωπα της πόλης. Αναδεικνύοντας τη μεγάλη πολιτιστική κληρονομιά μιας από τις αρχαιότερες πόλεις της Ευρώπης αλλά και τη σύγχρονη παραγωγή. Στις τέχνες, τα γράμματα, καθώς και σε άλλους τομείς που άπτονται του πολιτισμού: τις νεανικές κουλτούρες, την τέχνη του δρόμου, την κουζίνα και ό,τι σχετίζεται με τη γεύση, τις παραδοσιακές τέχνες και τα επαγγέλματα. Θέλουμε μια πόλη ζωντανή τόσο για τους κατοίκους της όσο και για τους επισκέπτες της.
- Τελευταίος από τους άξονες αυτούς είναι η χρήση των νέων τεχνολογιών και του ψηφιακού εκσυγχρονισμού του Δήμου. Για τη δικτύωση και την προβολή όλων των εκφάνσεων της πολιτιστικής ζωής της πόλης και βεβαίως τη σύνδεση των κατοίκων και των επισκεπτών με τη ζωή αυτή.
Θέλω για μια φορά ακόμα να σας ευχαριστήσω για την παρουσία σας σε αυτή την εκδήλωση. Περιμένουμε με μεγάλο ενδιαφέρον την δική σας συμβολή στην αποψινή συζήτηση.
